Własność intelektualna to fundament działalności autorek i autorów niezależnych. Nawet jeśli nie planujesz sporu prawnego z nikim i nie zamierzasz „kraść” cudzych pomysłów — musisz wiedzieć, co możesz, a czego nie wolno. Pojęcia takie jak „prawo cytatu”, „licencja niewyłączna”, „Creative Commons” czy „dozwolony użytek” nie są jedynie teoretycznym żargonem. To narzędzia, które chronią Twoją pracę — lub pozwalają świadomie dzielić się nią z innymi.

Poniżej znajdziesz kompleksowy przewodnik po najważniejszych zagadnieniach dotyczących praw autorskich i otwartych licencji w kontekście self-publishingu.

Wprowadzenie do prawa autorskiego w self-publishingu

Prawo autorskie to fundament ochrony twórczości. W Polsce reguluje je ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (1994 r., z późn. zmianami).
Każdy utwór (tekst, ilustracja, fotografia, układ graficzny), który jest rezultatem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, od momentu stworzenia podlega automatycznej ochronie.
Nie musisz niczego rejestrować, zgłaszać, płacić – Twoje prawa powstają z mocy prawa, w chwili ustalenia utworu w jakiejkolwiek formie.

Rodzaje praw:

• Osobiste prawa autorskie – niezbywalne, trwają wiecznie. Należą do autora bez względu na losy utworu. Obejmują m.in. prawo do autorstwa, integralności dzieła, decydowania o pierwszym udostępnieniu.

• Majątkowe prawa autorskie – można je przenieść (np. sprzedać) lub udzielić licencji. Trwają przez całe życie autora i 70 lat po jego śmierci (lub śmierci ostatniego współautora).

Wniosek: w self-publishingu zawsze zarządzasz własnymi prawami – albo ich częścią (udzielając licencji), albo całością (przenosząc je, np. przy podpisaniu niekorzystnej umowy).

Publikowanie cudzych treści — kiedy i jak można

Chociaż możesz być twórcą własnych treści, często będziesz chciała korzystać z fragmentów cudzych dzieł – cytować, ilustrować, odwoływać się.
Zasadniczo możesz to zrobić w trzech przypadkach:

a) Zgoda autora lub właściciela praw

• Wymagana, gdy chcesz użyć całych fragmentów książek, ilustracji, zdjęć, grafik, tabel itp.

• Zgoda powinna być udzielona na piśmie i precyzować zakres użycia (np. na jakim polu eksploatacji, na jak długo, w jakim celu).

b) Dozwolony użytek autorski – prawo cytatu

• Pozwala bez zgody autora użyć fragmentu cudzego dzieła w:

  • wyjaśnieniu,

  • analizie krytycznej,

  • naukowym opracowaniu,

  • polemice,

  • ilustracji problemu.

• Warunki:

  • Podanie źródła i autora.

  • Cytat proporcjonalny do całości własnego utworu (nie dominujący treści).

  • Cytowanie służy nowemu celowi (np. analitycznemu, krytycznemu).

Uwaga: użycie całych rozdziałów, obrazów lub długich wierszy raczej nie mieści się w granicach cytatu.

c) Utwory na otwartych licencjach

• Wtedy możesz używać utworu zgodnie z warunkami licencji (np. podając autora, niekomercyjnie, z zachowaniem tej samej licencji itd.).

Czym są otwarte licencje?

Otwarte licencje umożliwiają legalne korzystanie z utworów bez konieczności każdorazowego kontaktu z autorem.

Najpopularniejsze otwarte licencje:

• Creative Commons (CC) – międzynarodowy standard, zdefiniowany zestaw wariantów.

• GNU GPL (dla oprogramowania) – np. otwarte narzędzia edytorskie, które możesz wykorzystać do produkcji książki.

Kluczowe składniki licencji CC:

• BY (Attribution) – podaj autora.

• NC (Non Commercial) – tylko do użytku niekomercyjnego.

• ND (No Derivatives) – nie wolno tworzyć utworów zależnych (np. przerabiać).

• SA (Share Alike) – musisz udostępniać na tych samych zasadach, co oryginał.

Przykład zastosowania: możesz użyć zdjęcia objętego licencją CC BY-SA, jeśli podpiszesz autora i własne dzieło też udostępnisz na CC BY-SA.

Dlaczego warto korzystać z otwartych licencji?

W self-publishingu korzystanie z otwartych zasobów i otwarte licencjonowanie własnych prac daje ogromne możliwości:

• Budowanie społeczności – otwarte dzielenie się wiedzą przyciąga ludzi.

• Zwiększenie zasięgu – książka dostępna na licencji CC BY-NC może być szeroko rozpowszechniana.

• Wzmocnienie swojej marki osobistej – jesteś kojarzona z dostępnością i wspieraniem kultury otwartej.

To także ważne w kontekście publikacji edukacyjnych, poradników, ebooków promocyjnych, a nawet blogów czy kursów towarzyszących książce.

Jak chronić swoje prawa jako autor w self-publishingu?

Proaktywne zarządzanie prawami jest nieodzowne. Oto kilka sposobów:

• Oznaczaj swoje dzieła – podawaj, że są chronione prawem autorskim (strona z klauzulą praw autorskich).

• Decyduj, jaką licencję wybierasz:

  • Wszystkie prawa zastrzeżone (domyślnie)

  • Licencja Creative Commons (świadomy wybór)

• Rejestruj ISBN – pozwala zidentyfikować utwór na rynku wydawniczym.

• Monitoruj naruszenia – korzystaj z narzędzi jak Google Alerts albo Tineye (dla grafiki).

W przypadku naruszenia możesz:

• Wezwać do zaprzestania naruszenia (wezwanie przedprocesowe),

• Żądać usunięcia utworu i zadośćuczynienia,

• Skorzystać z drogi sądowej.

Najczęstsze błędy w zakresie prawa autorskiego popełniane przez self-publisherów

• Brak informacji o autorstwie przy zdjęciach/ilustracjach.

• Wklejanie cytatów lub fragmentów cudzych utworów bez uzasadnienia.

• Nieczytanie regulaminów platform sprzedażowych (nieświadome przenoszenie praw!).

• Korzystanie z „darmowych” zasobów bez sprawdzenia, czy faktycznie mają otwartą licencję.

Self-publishing a umowy i prawa autorskie – na co zwracać uwagę

Podpisując umowę z platformą lub wydawnictwem hybrydowym:

• Sprawdź, czy:

  • zachowujesz pełnię praw do książki,

  • możesz publikować książkę w innych kanałach (czy jest wymagana wyłączność?),

  • możesz wycofać publikację, jeśli zechcesz.

• Unikaj:

  • klauzul przenoszących prawa majątkowe bezterminowo,

  • umów bez określonych warunków wynagrodzenia.

W Polsce, nawet w przypadku podpisania niekorzystnej umowy, zawsze istnieje możliwość jej sądowego unieważnienia w razie rażącego naruszenia interesów autora, ale to kosztowne i czasochłonne. Dlatego lepiej zabezpieczyć się wcześniej.

Podsumowanie

Prawo autorskie i otwarte licencje to nie abstrakcja — to codzienne narzędzia pracy każdego świadomego self-publishera. Wiedza o tym, jak zarządzać swoimi prawami, jak korzystać z cudzych treści legalnie i jak budować kulturę szacunku dla własności intelektualnej, odróżnia profesjonalnych twórców od amatorów.
Self-publishing to wolność – ale i odpowiedzialność.